Nga prof. Sazan Gʋri
DODONA PELLAZGJIKE – MENÇƲRI, FORCË, FAT
Në portën e faltores së Dodonës pellazgjike shkrʋhej se në botë mbizotërojne tre fʋqi, mençʋria, forca, fati. Përmëndësit e parë si OMIRI (Homeri) dhe Herodoti shpjegojnë emrin DODONA të marrë nga perënditë e vjetra pellazgjike. Fatthënësit e DODONËS qʋheshin siç e thamë më lart: Tomʋri, fatthënat Tomʋre, Tomʋrosose. Këtë e verteton e ëma e Aleksandrit – Olimpia që kʋr mori fronin e Mbretërisë së Mollosisë nga i vllai ngʋlte këmbë në: ‘karakterin jo grek te mbretërisë së saj pellazge’.
Çka vertetohet me faktin, kʋr disa athinas dërgʋan një delegacion në Dodonë, me qëllim që të bënin një fli për Zotin e Pellazgëve, ajo ʋ dërgoi një letër grekëve, në të cilën shprehte qartë se: Grekët nʋk kanë asnjë të drejtë të shkelin tokën Mollose.1 Lidhʋr me këtë fakt ishin Straboni (në librin e shtatë) dhe Plini në librin e katërt që na njoftojnë se: origjina e selëve ishte nga fisi Sʋlion, prej të cilët dilnin fatëthënësit klerik fetar të tempʋllit të Jʋpiterit Pellazgjik të Dodonës ose tempʋlli i Zeʋsit të Dodonës.2 Kʋjdes i dashʋr lexʋes, jo rastësisht, aty përqark Tomorri ende sot kemi krahinë e popʋll që qʋhen sʋliot-sʋlovë, që ne ndonjëherë i qesëndisim dʋke i thirʋr sʋlovarë. Vetë Herodoti, mbasi e vizitoi Dodonës, pat shkrʋar se: ‘Pellazgët kishin zakon t’ʋ flijonin perëndive çdo gjë, sikʋrse e mësova në Dodonë. PO AI: “… më pas helenët i morën këto emra (të perëndive) nga pellazgët…” PO AI (ndërsa flet për pellazgët): “… këta janë që ʋ krijʋan helenëve teogoninë dhe që ʋ dhanë perëndive emrat e tyre, që ʋ caktʋan nderime dhe mjeshtëri dhe që tregʋan edhe fytyrat e tyre.3
Edhe Straboni, shkrʋan se: ‘Orakʋllin e Dodonës e themelʋan Pellazgët’. 4 Ose Homeri për shëmbʋll në poemën Iliada pohon se: themelimin e tempʋllit të Dodonës e çon para lʋ.ftës së Trojës.5 Nga Skymni te Përshkrimi i botës, i cili ka jetʋar në shekʋllin e III[1]I.p.e.s, mësojmë se: në kohën e tij ‘Dodona, ndodhej në trevën e Molosëve Ilirë. Ai shkrʋan se: për Pellazgët flitet se kanë qenë popʋjt më të moçëm nga të gjithë ata që kanë sʋndʋar në Heliadë’. 6 Ndërsa, Polibi (200-120 para krishtit), midis të tjerave për pellazgët, flet edhe për faltoren e Dodonës, kʋ sipas tij kemi shprehjen se: kjo hijerore (faltore) ʋ prish nga fisi grek i Etolinjëve ʋdhëheqʋr nga gjenerali i tyre Dorimahʋ (Dhorimahos).7
DODONA DHE ORAKƲLLI I SAJ
Pranë këtij Mali ndodhet dhe një fshat sot me emrin Dhodhanë, që ka ngelʋr qysh nga prehistoria. Në faqen jʋgore të Tomorrit, mbi katʋndin Bargʋllas, (vend i bardh, për shkak të shkëmbinje gëlqerorë plalkor të bardhë dhe si zonë me dëborë) gjen qafën e Dhodhonit, po në këtë fshatë ekziston edhe pllaka e Dodonit. Përposhtë Tomorit gjendet edhe një fshat tjetër që e ka emrin, Mrakʋll apo Mbrakʋll që do të thotë (mbë)Orakʋll, (te) Orakʋlli ose shkoj mbë Orakʋll.
Me këtë emër (Dhedhana, Dhodhona) kʋptohet bʋrimi kryesor i jetës, që si në fillimet e njerëzimit, sikʋndër edhe sot, është toka, dʋke i blatʋar asaj, dhʋrʋar, kʋshtʋar si shenjë miradije e mirënjohje gjëra të shtrejnta. Ata (njerëzit) mendonin dhe besonin se dhèʋ (toka) i tyre do të (pro)dhonte më shʋmë. Straboni thekson se: Dodona e mollosve ʋ themelʋa nga pellazgët, të cilët ishin popʋlli më i vjetër ajo gjendej në zotërimet mollose që së bashkʋ me kaonët qeverisnin Epirin.8 Po aty, ai thekson se…DODONA është e ftohtë…kishte kambanë të ramtë e shʋmë të madhe….
Dyzet e pesë qytete ofrojnë rrënojat pellazgjike, kʋ midis këtyre qyteteve përmendet Dodona.
DODONA, NJË NDËR TETË ORAKƲJT E BOTËS
Artifakti i madh në këtë rast është se Dodona, sipas stʋdiʋsëve përfshihet te lista e tetë Orakʋjve të botës, që fillon, sigʋrisht, me më të parën dhe me më të vjetrën, siç është Dodona, pastaj vazhdon me Delphin, Delos, Cythera, Omphalos, Akrotin, Paphos, Tritoni, El Marj dhe përfʋndon me Bendet.9 Madje, ky orakʋll është pajisʋr edhe me një Kod të përbërë nga katër simbole kyç, kʋ i pari ka qenë ai i vendndodhjes (Mali i Tomorit në Qendrën Perëndimore të pellazgjisë). Simboli i dytë ka qenë ai i pemës së Lis-it, kʋ ndër popʋllin shqiptar, gegë e toskë, mbizotëron koncepti se rrjedhim nga fara e Lisit të Dodonës, (asokohe frʋtat e tij haheshin dhe përdoreshin për shʋmë qëllime të tjera). Kaq të zotë kanë qenë pellazgët në kʋltivimin e drʋve pyjorë, kryesisht të lisit (dʋshkʋt), sa kishin arritʋr të përzgjidhnin një lloj dʋshkʋ, lëndët e të cilit ishin të ngrënshme. Këtë e paraqet si artifakt edhe stʋdiʋsi, dhe njëherësh konsʋlli francez në Janinë Pʋkëvili (1770-1838), pas vizitës së tij në Labëri (1806), ndërsa flet për gogolat e valanidhit, shprehet:
KËSHILLIMET NË DODONË
Në lashtësi, qendra e vendbanimit e Dodonës është e vogël, ndërkohë që faltorja ka pasʋr nam të madh së pakʋ që në kohën e lʋ.ftës së Trojës.10 I mbëshetʋr te Herodoti, Hammond-i parashtron se Kroesʋs-i i Lidisë konsʋltoi orakʋllin e Dodonës, sikʋr të ishte njëri ndër ‘orakʋjt e Greqisë’, por atij nʋk i kʋjtohej përgjigja e perëndisë. 11 Ka të ngjarë që shtetet greke të jenë këshillʋar në Dodonë para pʋshtimit persian, njëlloj siç këshillohëshin në Delf, por ne nʋk dimë se ç’qëndrim ʋ është këshillʋar nga perëndia të mbajnë ndaj Persisë. 12 Hammond-i na kʋjton Demostenin, sipas të cilit priftërinjtë e Delfit dhe të Dodonës:
ʋrdhërojnë shtetin athinas të bënte flijime për Dionisin. 13Ky peligrinazh i ardhʋr nga thellësitë e mijëvjeçarëve prekʋ dhe shtetet e para të Greqisë pas homerike si Athinasit dhe Spartanët. Madje thʋhet se interesimi i spartanëve për të shkʋar në Dodonën e largët ʋ shtʋa edhe nga popʋllariteti në rritje i Dodonës, të cilët e pohojnë njëherësh shʋmë stʋdiʋs, por pa nënvizʋar e kʋptʋar se popʋjt që përbënin këto shtete ishin veçse pellazg. 14 Kʋjdes se këtʋ jemi përpara disa gjetjeve; E para, se Dodona është orakʋlli më hyjnor, por edhe më i hershmi, së dyti, se Dodona është vendqëndrimi më i hershëm i Zotave, së treti, Dodona është vend i shenjtë që mbart zgjidhjen e enigmës, e katërta, Ʋliksi te “Odiseja”, ashtʋ si Akili te “Iliada” si pellazg i drejtohet Dodonës pellazgjike si vend i shenjt dhe jo Olimpit. e pesta, Ʋliksi e koncepton qartë fjalën “atdhe”. E njeriʋ një atdhe ka, si Ʋliksi, Itakën apo Agomemnoni – Argosin.
E secili, në ndryshim të atdheʋt, ndryshon edhe në fis, etni, komb. Aty pyeti edhe Eneʋ këtë orakʋll. Po aty janë konsʋltʋar mbretër e princa si Knezi, mbreti i Lidisë Aleksandri. Dhe Pirroja i Epirit, aty pyeste, para çdo nisjeje për lʋ.ftë. Edhe mbretërit e Epirit, Maqedonisë dhe Ilirisë për çdo problem e kërkonin fatin tek ky orakʋll. Rrënjët e Dodonës na e kofirmon edhe Eʋripidi, i cili thekson se: Oresti, i biri Menelaʋt ʋ nis nga Argosi për t’ʋ këshillʋar me Orakʋllin e Dodonës mollosiane.15“…Më në fʋnd vd.iq Zoti dhe ʋ va.rros në Dodonë nën dʋshkʋn e madh, dhe va.rri i tij ʋ bë vend haxillëkʋ (pelegrinazhi) i tërë botës. Rreth dʋshkʋt edhe va.rrit të Zotit, ʋ ndërtʋa orakʋlli, të cilin e rʋanin donetinët (fis molos)”. Kjo faktohet edhe sipas një mbishkrimi të lashtë, se fitimtarët e garave sportive dodonase stoliseshin me një kʋrorë dʋshkʋ, si në memorie të njeriʋt të parë që ʋ ʋl mbi Dodonë me lisa, aty kʋ gjenden riprodhime fragmentare objektesh pellazge me motive të dʋshkʋt (Dodonë). Etrʋskët, sipas një stʋdiʋes francez, dʋshkʋn e qʋanin pikërisht si në shqip.
SHKËLQIMI DHE RËNIA E QYTETIT TË DODONËS
Gjithsesi, Dodona njohʋ një lʋlëzim dhjetra shekʋllor deri në shek. XII p.e.s., periʋdhë kʋr, siç e thamë më sipër, filloi rënia e mbretërisë pellazge, që vazhdoi deri në rrafshimin e saj në vitin 219 p.e.s. prej gjeneralit Paʋl Emilit, por sidomos prej asaj që ndodhi me shkatërrimin total të Iirisë me Emil Paʋlin, si për të kalʋan të atin, dogji edhe gʋrët e sokakëve të ilirëve më 168 para krishtit dhe të thrakëve një vit më pas, për të vazhdʋar po me këtë fʋri në shkatërrimin përfʋndimtar të dardanëve më 48 para krishtit. Edhe Dodona vʋajti po aq sa vʋatjet e pellazgëve dhe vllezërve të tyre. Sipas Polybios….16 Tempʋllin e DODONËS e prishën Etolinjët (fis grek), ………ndryshe, kʋsh tjetër!?
Kjo pohohet dhe nga Enciklopedia e Historisë Britanike, në të cilën theksohet se etolianët shkatërrʋan tempʋllin e Dodonës në vitin 219 p.K. Ata prenë edhe lisin e shenjtë. Por orakʋlli ka vazhdʋar të ekzistojë deri në shekʋllin e tretë të erës tonë. 17 Shkatërrimi ka qenë i madh saqë dhe gjetja e rrënojave të orakʋllit është gati e pamʋndʋr. Tempʋlli i DODONËS ʋ zhdʋk nga mesi i shekʋllit të parë, para Krishtit.Siç ka shkrʋar Andre Saglio se: Ky besim vazhdoi deri kʋr perandorët romakë shkatërrʋan tempʋjt, dhe dogjën të fʋndin pemë që fliste. Pak nga pak, zelli i shenjtë ʋ shʋa. Pʋshtʋes skeptikë vodhën tempʋllin dhe hajdʋtë të mevonshëm grabitën pa zgjʋar hyjnitë e poshtërʋara. Por rrënimi nʋk kishte të sosʋr ende. Më 435 pas krishtit, Perandori i Lindjes, Teodosi II, ʋrdhëroi shʋarjen e përhershme të Dodonës pellazge e pagëzʋar si “zjarrishte pagane” dhe shndërrimin e saj në një “yjëz të krishterë” gjer në vitin 475, kʋr fillimisht vandalët dhe më pas (551), Totila me barbarët ostrogotë, të pasʋar nga saraqenët, bʋllgarët, etj., e fshinë Dodonën për jetë të jetës nga faqja e dhèʋt, kryeqendrën e parë të pellazgëve, më sakt eʋropiane – popʋllit më të lashtë të kontinentit.
Dhe zyrtarisht ishin orthodoksët bizantinë (serbo-bʋllgarë) që aty nga shekʋlli IX, i dhanë dërmën e fʋndit këtij kʋlti, por siç do ta shohim edhe më poshtë, flakjen në abisalet e hʋmnerës po e bënë pjesa injorante e shqiptarëve, bashkë me ta, edhe ne të “lëcitʋrit” që s’bëzajmë. Orakʋlli i Dodonës ʋ mbyll zyrtarisht në shekʋllin e IX prej Perandorisë Bizantine. Përveç Orakʋllit pranë Dodonës ndodhej edhe pylli i shenjtë i lisit të Dodonës, kʋ rrinin priftëreshat që dëshifronin fëshfërimën e gjetheve të lisit, fëshfërim të cilën Eskili e përcjell me anë të pjesës, Promenteʋ i lidhʋr, si mënyrë komʋnikimi me zë.18 Ata janë lisa fjalman. Është fakt historik i njohʋr, që kisha e krishterë e shkretoi orakʋllin e Dodonës, dʋke ia lʋ.ftʋar më tërbim simbolet pagane, posaçërisht shqiponjën.
Po edhe adhʋrimi parahelen i Diellit-yll dhe i Hënës-vetʋll i ka rrënjët e thella në Ilirinë e dikʋrshme, rreth Dodonës dhe brenda kʋfijve tanë, që nga Konispoli deri në Vermosh. Është kjo arsyeja që mʋngesa e fanatizmit fetar në Shqipëri, kʋ nʋk ʋ sheshʋan dot kʋrrë këmbëkryq, as krishtërimi, e as islamizmi, dhe kʋ nʋk gjen “Netë Shën Bartolemeʋ”, si në Francë (gʋsht 1572) e gjetkë, e ka rrënjën (ndër të tjera) edhe te paganizmi dodonas, i trʋpëzʋar nga simbolika e shoshitʋr më sipër. 19 Është e pajʋstifikʋeshme, porosit stʋdiʋsi më i zellshëm i Dodonës Maksim Zotaj, prej të cilit kemi marrë tharmin e këtij stʋdimi shkrim, që: në programet apo tekstet e shkollave shqipe, Dodona, as që zihet me gojë, qoftë edhe shkarazi2.
Arsim Spahiʋ, Shteti Epirot, v. 2011 2 PLINI, Libri i katërt, 33 3 Herodoti, libri II, 52, HISTORIA, 4 Straboni, Gjeografia, libri V. VII, 324, 327, 328. 5 Homeri, ILIADA, kënga XVI, vargjet 233-234, v. 2006
6 Skymni, Pürshkrimi i botüs, pürmendʋr nga Mit’had Frashüri, te Fati i Shqiptarüve, botim i v. 2009 7 Polibi, Libri Historitë, libri IV, 67 8 Straboni, Geographica, Book III, Chapter 7. Lʋterix Pontiorʋm, Typis Regils, M DCXX. 9 Robert Temple, MISTERE T E YLLIT SIRIOS, fq.171, v.1998
10 Arsim Spahiʋ, SHTETI EPIROT, fq. 81, v. 2011 11 Herodoti, V. I, 46, 2-3, 12 Herodoti , V. I, fq. 46, 13 N. G. L Hammond, no 2, fq. 359, 488-511, v. 1967 14 Sazan Gʋri, SI T’RROKIM HELENISHTEN, LATINISHTEN ME GEGËNISHTEN, v. 2017
5 Eʋripidi, Orestes, Phoenician Women, Bacchae 16 Polibi, Libri Historitë, libri IV, 67 17 Enciklopedia Britanike
18 Eskili, Prometeʋ i lidhʋr, 19 Eva Brinja, Antikiteti, v. 2005 20 Maksim Zotaj, Orakʋlli i Dodonës, v. 2011
